پشه‌ها یکی از شاخص‌ترین گروه‌های حشرات به شمار می‌آیند. این خانواده با بیش از سه هزار گونه شناخته‌شده، پراکندگی جهانی دارد و تقریباً در تمام زیست‌بوم‌ها به‌جز نواحی بسیار سرد قطبی حضور دارد. اهمیت شناخت انواع پشه فراتر از جنبهٔ بوم‌شناختی است؛ زیرا این حشرات در طول تاریخ به‌عنوان ناقلان اصلی برخی از مهم‌ترین بیماری‌های واگیر مانند مالاریا، تب زرد، دنگی، زیکا و ویروس نیل غربی شناخته شده‌اند. با این حال، همهٔ گونه‌ها بیماری‌زا نیستند و برخی حتی نقش‌های مثبتی در اکوسیستم ایفا می‌کنند؛ برای نمونه، لارو برخی جنس‌ها شکارگر سایر لاروهای پشه‌ها هستند.

مطالعه تنوع گونه‌ای، زیستگاه‌ها و رفتارهای مختلف پشه‌ها نه تنها برای حشره‌شناسان اهمیت دارد، بلکه در حوزه‌های پزشکی، دامپزشکی و بهداشت محیط نیز ضروری است. این مقاله تلاش دارد تصویری جامع از گروه‌های اصلی انواع پشه ها ارائه کند، ویژگی‌های زیستی آن‌ها را معرفی نماید و جایگاه هر یک را در ارتباط با انسان و محیط زیست روشن سازد.

طبقه‌بندی علمی و نام انواع پشه

پشه‌ها (Culicidae) یکی از بزرگ‌ترین خانواده‌های راستهٔ دوبالان به شمار می‌آیند. این حشرات از نظر ریخت‌شناسی با خرطوم باریک و کشیده‌ای شناخته می‌شوند که برای مکیدن مایعات تخصص یافته است. در بیشتر انواع پشه ها، تنها پشه‌های ماده برای بلوغ تخم‌ها به پروتئین خون مهره‌داران نیاز دارند، در حالی که نرها عمدتاً از شهد گیاهان تغذیه می‌کنند.

• شاخه: Arthropoda (بندپایان)
• رده: Insecta (حشرات)
• راسته: Diptera (دوبالان)
• زیرراسته: Nematocera
• خانواده: Culicidae (پشه‌ها)

خانوادهٔ بزرگ پشه به دو زیرخانوادهٔ اصلی تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌های ریخت‌شناسی و بوم‌شناسی خاص خود را دارند. بخشی از این زیرخانواده‌ها شامل انواع پشه های خانگی است که در محیط‌های انسانی بیشتر دیده می‌شوند و در صورت افزایش جمعیت، معمولاً با روش‌هایی مانند سمپاشی منزل کنترل می‌گردند. در مقابل، گروه دیگر به دلیل نقش پررنگشان در انتقال بیماری‌های خطرناک، جایگاهی ویژه در بهداشت عمومی و پزشکی دارند.

زیرخانوادهٔ Anophelinae شامل انواع پشه های ریز و درشت

زیرخانوادهٔ Anophelinae یکی از دو شاخهٔ اصلی خانواده Culicidae است و حدود ۵۰۰ گونهٔ توصیف‌شده را در بر می‌گیرد. مهم‌ترین جنس این گروه Anopheles است که از نظر پزشکی و بهداشت عمومی بیشترین اهمیت را دارد. برخلاف بسیاری از انواع پشه خانگی، آنوفل‌ها معمولاً در آب‌های نسبتاً تمیز و غیرآلوده تکثیر می‌شوند و بسیاری از گونه‌های آن شب‌فعال هستند؛ به‌گونه‌ای که بیشترین فعالیت خون‌خواری آن‌ها در ساعات گرگ‌ومیش، یعنی هنگام غروب و سپیده‌دم، رخ می‌دهد.

از دیدگاه بهداشتی، گونه‌های این زیرخانواده ناقلان اصلی بیماری مالاریا در انسان محسوب می‌شوند. برخی از گونه‌ها مانند Anopheles stephensi علاوه بر زیستگاه‌های روستایی، توانایی سازگاری با محیط‌های شهری را نیز پیدا کرده‌اند و به همین دلیل تهدید جدی‌تری برای سلامت عمومی به شمار می‌آیند. اگرچه آنوفل‌ها در انتقال بعضی دیگر از انگل‌ها و ویروس‌ها نیز نقش فرعی دارند، اما اهمیت اصلی آن‌ها به دلیل جایگاهشان در اپیدمیولوژی مالاریا است. به همین دلیل در میان انواع پشه های ایران، این گروه بیشترین توجه علمی و بهداشتی را به خود اختصاص داده است. برخی ویژگی‌های ریخت‌شناختی زیرخانوادهٔ Anophelinae به شرح زیر است:

• پالپ‌های دهانی در انواع پشه های خونخوار Anophelinae هم‌اندازه با خرطوم هستند (ویژگی شاخص برای تشخیص).
• تخم‌ها به صورت تکی روی سطح آب قرار داده می‌شوند و دارای زوائد جانبی (floats) هستند که به شناوری آن‌ها کمک می‌کند.
• لاروها برخلاف بسیاری از پشه‌های دیگر، در سطح آب به صورت زاویه‌دار قرار می‌گیرند و سیفون مشخصی ندارند.
• بالغین در حالت استراحت بدن خود را با زاویه‌ای نسبت به سطح زمین نگه می‌دارند؛ سر و سینه بالا و شکم پایین‌تر.

زیرخانوادهٔ Anophelinae شامل انواع پشه

زیرخانوادهٔ Culicinae شامل انواع پشه های خانگی

زیرخانوادهٔ کولیسینه (Culicinae) بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین شاخهٔ خانوادهٔ پشه‌هاست و بیش از دو هزار و هشتصد گونه را شامل می‌شود. این گروه در بیشتر نقاط جهان پراکندگی دارند و بسیاری از آن‌ها به دلیل زندگی در کنار انسان، از رایج‌ترین انواع پشه در خانه به شمار می‌آیند.

کولیسینه‌ها از نظر زیست‌شناختی با آنوفل‌ها تفاوت‌های مشخصی دارند. تخم‌ها در این گروه یا به صورت کلونی‌های شناور بر سطح آب قرار می‌گیرند که به آن «کلک تخم» گفته می‌شود، یا اندکی بالاتر از سطح آب در مکان‌های مرطوب گذاشته می‌شوند. لاروها معمولاً با زاویه نسبت به سطح آب قرار دارند و برای تنفس از طریق لوله‌ای در انتهای بدن (سیفون) عمل می‌کنند. پشه‌های بالغ نیز هنگام استراحت بدن خود را موازی سطح زمین نگاه می‌دارند.

تنوع وسیع کولیسینه‌ها باعث شده این زیرخانواده علاوه بر اهمیت پزشکی و دامپزشکی، از دیدگاه بوم‌شناسی نیز جایگاه مهمی داشته باشد. بسیاری از گونه‌های این گروه ارتباط نزدیکی با محیط‌های انسانی دارند و انواع پشه خانه را تشکیل می‌دهند. به همین دلیل کنترل آن‌ها از چالش‌های اصلی بهداشت عمومی در سراسر جهان محسوب می‌شود و تجهیزات زیادی مانند دستگاه دفع حشرات از خانه برای مقابله با آن ها معرفی شده است. در ادامه جنس‌های مهم و اهمیت بهداشتی زیرخانوادهٔ Culicinae میبینیم:

• آئدس (Aedes): شامل گونه‌های مهم پشه آئدس اجیپتی (Aedes aegypti) و پشه ببری (Aedes albopictus)؛ ناقلان بیماری‌هایی مانند دِنگی، زیکا، تب زرد و چیکونگونیا.
• کولکس (Culex): گونه‌های رایجی مانند کولکس پیپینس (Culex pipiens)؛ از شایع‌ترین انواع پشه های ایران و ناقلان ویروس نیل غربی و برخی انسفالیت‌ها.
• مانسونیا و کوکیلتیدیا (Mansonia, Coquillettidia): لاروها به گیاهان آبزی متصل می‌شوند و از طریق آن‌ها تنفس می‌کنند؛ برخی انواع این پشه ها ناقل بیماری فیلاریازیس هستند.
• کولیسِتا (Culiseta): شامل گونه‌هایی است که بیشتر در مناطق سردسیر یافت می‌شوند؛ انواع این پشه ها ناقل ویروس انسفالیت اسبی شرقی هستند.
• توکسورینکیتس (Toxorhynchites): پشه‌های بزرگ غیرخون‌خوار که بالغین آن‌ها شهدخوارند و لاروهایشان شکارگر سایر لاروهای پشه‌ها هستند.
• هاماگوگوس و سابتس (Haemagogus, Sabethes): انواع این پشه در جنگل‌های استوایی آمریکای لاتین حضور دارند و ناقلان اصلی تب زرد جنگلی محسوب می‌شوند.

زیرخانوادهٔ Culicinae شامل انواع پشه های خانگی

چرخه زندگی انواع پشه ها

همه انواع پشه ها مانند بسیاری از حشرات کامل (Holometabola) دارای دگردیسی کامل هستند و چرخهٔ زندگی آن‌ها از چهار مرحلهٔ اصلی تشکیل می‌شود: تخم، لارو، شفیره و بالغ. طول مدت این چرخه بسته به گونه، دما، رطوبت و شرایط زیستگاهی متغیر است، اما معمولاً بین ۱۰ تا ۱۴ روز طول می‌کشد.

1. مرحلهٔ تخم‌گذاری در چرخهٔ زندگی انواع پشه

نحوهٔ تخم‌گذاری در انواع مختلف پشه متفاوت است و همین ویژگی برای شناسایی آن‌ها اهمیت دارد. این تفاوت‌ها به‌ویژه در شکل‌گیری انواع پشه های ریز خانگی که بیشتر در گلدان‌ها و ظروف کوچک آبگیر رشد می‌کنند، اهمیت پیدا می‌کند:

• آنوفل‌ها (Anopheles): تخم‌ها به صورت تک‌تک روی سطح آب قرار می‌گیرند و دارای زوائد جانبی (floats) هستند که به شناوری کمک می‌کنند.
• کولکس‌ها (Culex): تخم‌ها به شکل کلونی شناور موسوم به «کلک تخم» بر سطح آب دیده می‌شوند. این ویژگی در بسیاری از موارد به پیدایش انواع پشه های گلدان، به‌خصوص در فصول گرم، منجر می‌شود.
• آئدس‌ها (Aedes): تخم‌ها به صورت تک‌تک اما بالاتر از سطح آب روی دیوارهٔ ظروف یا مکان‌های مرطوب قرار داده می‌شوند؛ این تخم‌ها نسبت به خشکی مقاوم‌اند و می‌توانند ماه‌ها در حالت نهفته بمانند.

۲. رشد و تغذیهٔ لارو در گونه‌های مختلف پشه‌ها

پس از خروج تخم، لاروها وارد محیط آبی می‌شوند و زندگی فعال خود را آغاز می‌کنند. در این مرحله، که یکی از حساس‌ترین بخش‌های چرخهٔ زندگی پشه هاست، تغذیه اصلی از ذرات آلی، جلبک‌ها و میکروارگانیسم‌های موجود در آب انجام می‌گیرد.

در گونه‌های مختلف پشه ها تفاوت‌های مشخصی دیده می‌شود: لاروهای آنوفل فاقد سیفون تنفسی هستند و به‌صورت موازی یا زاویه‌دار در سطح آب قرار می‌گیرند، در حالی که در پشه‌های زیرخانوادهٔ کولیسینه، لارو دارای سیفون انتهایی است و با زاویه‌ای مشخص نسبت به سطح آب شناور می‌ماند.

این دوره علاوه بر آن‌که بیشترین سهم را در رشد و ذخیرهٔ انرژی برای ورود به مرحلهٔ شفیرگی دارد، از دیدگاه بهداشتی نیز بهترین زمان برای مهار جمعیت پشه‌ها به شمار می‌آید؛ زیرا پیش از آن‌که به بلوغ و خونخواری برسند، می‌توان آن‌ها را با اقداماتی ساده مانند حذف آب‌های راکد یا در صورت لزوم استفاده از سمپاشی پشه خانگی اصولی و حشره‌کش‌های ایمن به‌طور مؤثر کنترل کرد.

۳. مرحلهٔ شفیرگی و دگرگونی در انواع پشه ها

پس از تکمیل رشد لاروی، پشه وارد مرحلهٔ شفیرگی می‌شود؛ مرحله‌ای کوتاه اما بسیار حیاتی که طی آن دگرگونی‌های بنیادی برای تبدیل به حشرهٔ بالغ رخ می‌دهد. در این دوره، تغذیه متوقف می‌شود اما شفیره همچنان قادر به حرکت است و در صورت احساس خطر با حرکات ناگهانی در آب جابه‌جا می‌شود.

ظاهر شفیره‌ها در همه انواع پشه‌ها شباهت‌هایی دارد؛ بدن خمیده و سر بزرگ، همراه با لوله‌های تنفسی در سطح آب. اهمیت این مرحله در آن است که تمامی اندام‌های بالغ، از بال‌ها گرفته تا خرطوم، درون شفیره شکل می‌گیرند و آمادهٔ خروج نهایی می‌شوند. کوتاه بودن این دوره باعث می‌شود کوچک‌ترین اختلال در محیط آبی، مانند کاهش اکسیژن یا آلودگی آب، تأثیر مستقیم بر بقای پشه‌ها داشته باشد.

۴. بلوغ و فعالیت خونخواری در پشه‌های بالغ

با رسیدن پشه‌ها به مرحلهٔ بلوغ، چرخهٔ زندگی آن‌ها وارد بحرانی‌ترین بخش خود می‌شود؛ جایی که تماس مستقیم با انسان آغاز می‌گردد. در این مرحله، نرها همچنان از شهد گیاهان تغذیه می‌کنند، اما ماده‌ها برای تخم‌گذاری نیازمند خون هستند و همین ویژگی آن‌ها را به ناقلان اصلی بیماری‌های انسانی و دامی تبدیل می‌کند. کنترل پشه‌ها در این زمان دشوارتر است، زیرا آزادانه پرواز کرده و به‌راحتی به انسان دسترسی پیدا می‌کنند. در چنین شرایطی، به‌کارگیری ابزارهای محافظتی مانند توری و پشه‌بند کافی نیست و اغلب نیاز به اقدامات تکمیلی مانند دستگاه صوتی دفع موش و حشرات وجود دارد.

چرخه زندگی انواع پشه ها

بیشتر بخوانید: آیا دستگاه دفع حشرات تاثیر دارد؟

 

مهم ترین انواع پشه از منظر علمی و بهداشت عمومی

پشه‌ها تنوع گونه‌ای بسیار بالایی دارند، اما همهٔ آن‌ها از نظر بهداشتی اهمیت یکسانی ندارند. در میان بیش از سه هزار گونه شناخته‌شده، تنها تعداد محدودی نقش اصلی در انتقال بیماری‌های انسانی و دامی دارند. این نوع از پشه ها به دلیل گسترهٔ پراکندگی، ویژگی‌های ریخت‌شناختی و ارتباط مستقیم با زیستگاه‌های انسانی، بیشترین توجه پژوهشگران و متخصصان بهداشت را به خود جلب کرده‌اند. در ادامه، مهم‌ترین جنس‌ها و گونه‌های پشه‌ها از منظر علمی و بهداشت عمومی معرفی می‌شوند.

1. انواع پشه های آنوفل (Anopheles spp)

پشه‌های جنس آنوفل (Anopheles) از زیرخانوادهٔ آنوفلینه (Anophelinae)، مهم‌ترین ناقلان بیماری مالاریا در انسان هستند. آن‌ها هنگام استراحت بدن خود را زاویه‌دار نگه می‌دارند و در ماده‌ها پالپ‌های دهانی هم‌اندازهٔ خرطوم است. اهمیت اصلی این نوع در نقش مستقیم آن‌ها در چرخهٔ انتقال مالاریاست؛ نقشی که باعث شده بیش از هر گروه دیگری از پشه‌ها در پزشکی و بهداشت عمومی مورد توجه قرار گیرند. گونه‌ای مانند آنوفل استفنسی (Anopheles stephensi) در سال‌های اخیر با گسترش به مناطق شهری جنوب ایران، از جمله استان‌های سیستان‌وبلوچستان و کرمان تهدید مالاریای شهری را افزایش داده است.

راه‌های کنترل و پیشگیری:

برای مهار انواع پشه های آنوفل، حذف زیستگاه‌های آبی تمیز و راکد اطراف خانه و روستا از اهمیت زیادی برخوردار است. استفاده از پشه‌بند آغشته به سم حشره کش، توری‌های پنجره و اجرای برنامه‌های منظم سمپاشی توسط مراکز بهداشتی، از مهم‌ترین برنامه‌های منظم سمپاشی توسط مراکز بهداشتی، از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش تماس انسان با این ناقلان بیماری محسوب می‌شوند.

2. پشه آئدس مصری (Aedes aegypti)

پشهٔ آئدس اجیپتی از خانوادهٔ Culicidae و زیرخانوادهٔ کولیسینه، یکی از مهم‌ترین ناقلان ویروسی در جهان است. این نوع از پشه روزفعال با بدن و پاهای راه‌راه شناخته می‌شود و در محیط‌های شهری و خانگی، به‌ویژه در ظروف کوچک آبگیر، به‌سرعت تکثیر می‌شود. نقش اصلی آن در انتقال بیماری‌هایی مانند دِنگی، زیکا، چیکونگونیا و تب زرد، باعث شده در بسیاری از کشورها به‌عنوان تهدیدی جدی برای سلامت عمومی شناخته شود.

در سال‌های اخیر، گزارش‌هایی از حضور آئدس اجیپتی در جنوب ایران (به‌ویژه هرمزگان) منتشر شده است. این نوع آئدس از انواع پشه های ایران محسوب می‌شود که زنگ خطری برای گسترش بیماری‌های ویروسی به شمار می‌آید.

راه‌های کنترل و پیشگیری:

• تخلیه و خشک‌کردن آب‌های جمع‌شده در گلدان‌ها، بشکه‌ها و ظروف خانگی.
• استفاده از توری یا پشه‌بند برای کاهش تماس مستقیم.
• کاشت یا استفاده از گیاهان و مواد طبیعی دافع پشه مانند سیتروونلا.
• در شرایط شیوع بیماری، سمپاشی ساختمان برای سوسک پشه توسط مراکز بهداشتی.

پشه آئدس مصری

3. انواع پشه ببر آسیایی (Aedes albopictus)

پشهٔ آئدس آلبوپیکتوس که به دلیل خطوط سفید مشخص روی بدن و پاهایش به «ببر آسیایی» معروف است، از زیرخانوادهٔ کولیسینه (Culicinae) به شمار می‌آید. این گونه روزفعال و بسیار تهاجمی است و توانایی بالایی در سازگاری با زیستگاه‌های مختلف دارد. آئدس آلبوپیکتوس در دهه‌های اخیر به‌عنوان یک گونهٔ مهاجم در بسیاری از نقاط جهان گسترش یافته و اکنون در مناطق مختلف آسیا، اروپا و آمریکا حضور دارد.

اهمیت اصلی این نوع پشه در نقش مستقیمش به‌عنوان ناقل ویروس‌های دِنگی و چیکونگونیا است و همچنین می‌تواند در انتقال برخی نماتودها مانند Dirofilaria نیز نقش داشته باشد. در میان انواع پشه هایی که در ایران رایج هستند، گزارش‌های محدودی از حضور این گونه در نواحی جنوبی و شمالی وجود داشته است، اما خوشبختانه تا امروز استقرار گسترده‌ای از آن در کشور مشاهده نشده است. با این حال، توانایی بالای این پشه در مهاجرت و سازگاری سبب شده که همواره به‌عنوان تهدید بالقوه برای سلامت عمومی در ایران مدنظر باشد.

راه‌های کنترل و پیشگیری:

برای کاهش خطر آئدس آلبوپیکتوس، حذف آب‌های راکد کوچک در اطراف منازل (مانند گلدان‌ها و ظروف پلاستیکی) بسیار اهمیت دارد. استفاده از توری و پشه‌بند، پوشش مناسب در ساعات فعالیت روزانه و به‌کارگیری مواد دافع حشرات و پشه کش برقی bion از روش‌های مؤثر کنترل این گونه هستند. در شرایط بحرانی، اجرای برنامه‌های سمپاشی هدفمند نیز توسط مراکز بهداشتی توصیه می‌شود.

انواع پشه ببر آسیایی

4. کولکس (Culex spp.) از شایع ترین انواع پشه های ایران

پشه‌های جنس کولکس از زیرخانوادهٔ کولیسینه (Culicinae)، از رایج‌ترین انواع پشه در مناطق شهری و خانگی به شمار می‌آیند. آن‌ها معمولاً رنگی قهوه‌ای مایل به خاکستری دارند و بیشتر شب‌فعال هستند. تخم‌ها در این جنس به صورت کلونی‌های شناور بر سطح آب قرار می‌گیرند که به آن‌ها «کلک تخم» گفته می‌شود. لاروها برای تنفس از سیفون انتهایی استفاده می‌کنند و در سطح آب با زاویه‌ای مشخص قرار می‌گیرند.

اهمیت بهداشتی کولکس‌ها در نقش آن‌ها به‌عنوان ناقلان بیماری‌های ویروسی است. این پشه‌ها به‌ویژه در انتقال ویروس نیل غربی، برخی انواع انسفالیت‌های ویروسی و در مواردی بیماری‌های انگلی نقش دارند. گونهٔ کولکس پیپینس (Culex pipiens) از شایع‌ترین انواع پشه های ایران است و بیشتر در تابستان و در نزدیکی منابع آب راکد و فاضلاب‌ها تکثیر می‌شود.

5. انواع پشه های مانسونیا و کوکیلتیدیا (Mansonia, Coquillettidia)

پشه‌های جنس مانسونیا و کوکیلتیدیا از زیرخانوادهٔ کولیسینه (Culicinae) هستند و ویژگی زیستی منحصربه‌فردی دارند. لاروها و شفیره‌های این نوع پشه‌ها برای تنفس به ریشهٔ گیاهان آبزی متصل می‌شوند و اکسیژن مورد نیاز خود را مستقیماً از بافت گیاه دریافت می‌کنند؛ همین وابستگی سبب می‌شود کنترل آن‌ها دشوارتر از سایر انواع پشه های ریز خانگی باشد. اهمیت بهداشتی این گروه در توانایی انتقال بیماری‌های انگلی، به‌ویژه فیلاریازیس، نهفته است.

خوشبختانه تاکنون در ایران حضور گسترده و پایدار این پشه‌ها گزارش نشده و از انواع شایع کشور محسوب نمی‌شوند. با این حال، در صورت ورود و استقرار می‌توانند به دلیل وابستگی به زیستگاه‌های گیاهان آبزی، چالش جدی برای مدیریت بهداشتی ایجاد کنند. مؤثرترین راه مقابله با این پشه‌ها حذف یا مدیریت گیاهان آبزی در آبگیرها و تالاب‌هاست که زمینهٔ رشد و تکثیر لاروها را فراهم می‌کنند.

انواع پشه های کوکیلتیدیا

6. گونه های پشه تب زرد جنگلی (Haemagogus, Sabethes)

پشه‌های هاماگوگوس (Haemagogus) و سابتس (Sabethes) از زیرخانوادهٔ کولیسینه هستند و در جنگل‌های آمریکای لاتین زندگی می‌کنند. اهمیت اصلی آن‌ها در نقششان به‌عنوان ناقلان ویروس تب زرد جنگلی است که میان میمون‌ها و انسان‌های واردشونده به جنگل جابه‌جا می‌شود. خوشبختانه این نوع پشه ها در ایران حضور ندارند و تنها در مناطق استوایی آمریکای لاتین مشکل‌ساز هستند. مدیریت صحیح جنگل‌های مرطوب، پایش جمعیت پشه‌ها در مناطق اندمیک و واکسیناسیون انسان‌ها در برابر تب زرد از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه در برابر بیماری‌های منتقل‌شده توسط این جنس‌ها به شمار می‌رود.

گونه های پشه تب زرد جنگلی

7. انواع پشه های فیل (Toxorhynchites spp.)

پشه‌های جنس توکسورینکیتس (Toxorhynchites) از زیرخانوادهٔ کولیسینه هستند و به دلیل جثهٔ بزرگشان به «پشه‌های فیل» شهرت دارند. این پشه‌ها بر خلاف اغلب گونه‌های دیگر، از انواع پشه های خونخوار نیستند؛ بالغین تنها از شهد گیاهان تغذیه می‌کنند و لاروهای آن‌ها شکارگر لارو سایر پشه‌ها هستند. همین ویژگی باعث شده نه‌تنها تهدیدی برای انسان نباشند، بلکه در کنترل طبیعی جمعیت پشه‌های ناقل مانند آئدس و کولکس نقش مثبتی ایفا کنند. استفاده از این گونه‌ها در برخی کشورها به‌عنوان یک روش کنترل زیستی پیشنهاد شده است، که به مرور می‌تواند استفاده از داروی سوسک را کاهش دهد.

انواع پشه های فیل

8. گونه پشه های خاکی‌ (Phlebotomus spp.)

پشه‌های خاکی برخلاف پشه‌های خانوادهٔ Culicidae، به خانوادهٔ Psychodidae تعلق دارند. در اصل این حشرات اصلا پشه نیستند اما به‌خاطر ظاهر ظریف و پروازشان در فارسی به آن‌ها «پشه» می‌گوییم. این حشرات ریز و پرمو با پرواز آرام شناخته می‌شوند و مهم‌ترین نقش آن‌ها در بهداشت عمومی، انتقال بیماری لیشمانیوز(سالک) است.

این حشرات یکی از انواع پشه های ایران هستند که به‌طور گسترده در مناطق مرکزی، جنوبی و مرزی حضور دارند و یکی از ناقلان اصلی سالک محسوب می‌شوند. کنترل پشه خاکی بیشتر با بهسازی محیطی، از بین بردن محل‌های تکثیر در خاک و شکاف دیوارها، و استفاده از پشه‌بند یا توری‌های آغشته به حشره‌کش هایی انجام می‌گیرد.

گونه پشه های خاکی‌

روش‌های کنترل و پیشگیری از انواع پشه خانگی

انواع پشه خانگی علاوه بر ایجاد مزاحمت، می‌توانند ناقل بیماری‌های مختلف باشند و همین موضوع اهمیت کنترل آن‌ها را دوچندان می‌کند. خوشبختانه با ترکیب اقدامات سادهٔ محیطی، استفاده از ابزارهای محافظتی و در صورت لزوم روش‌های نوین علمی، می‌توان حضور پشه های خانگی را به حداقل رساند و محیطی ایمن‌تر برای زندگی فراهم کرد.

۱. مدیریت و حذف زیستگاه‌ها پایه‌ای‌ترین روش مهار انواع پشه ها

تخلیهٔ مرتب آب‌های راکد از زیرگلدانی‌ها، بشکه‌ها، سطل‌ها، کولرهای آبی و ظروف رهاشده، به‌همراه پوشاندن درپوش مخازن آب و جلوگیری از تجمع آب در حیاط یا پشت‌بام، از مؤثرترین راه‌ها برای مهار انواع پشه های خانگی است. همچنین پر کردن یا خشک‌کردن حفره‌ها و گودال‌های خاکی اطراف منزل اهمیت زیادی دارد، زیرا این اقدامات چرخهٔ تولیدمثل پشه‌ها را در همان مرحلهٔ تخم و لارو متوقف می‌کند.

۲. موانع فیزیکی و حفاظت فردی در برابر پشه ها

استفاده از توری‌های ریزبافت بر روی در و پنجره‌ها، به‌کارگیری پشه‌بند به‌ویژه هنگام خواب و ترجیحاً از نوع آغشته به حشره‌کش‌های ایمنی مانند سم امپراطور سینجنتا، و همچنین پوشیدن لباس‌های روشن و آستین‌دار در فصل‌های پرپشه، از ساده‌ترین و مؤثرترین روش‌ها برای کاهش تماس انسان با انواع پشه‌ها به شمار می‌آید. این اقدامات می‌توانند نقش مهمی در پیشگیری از گزش و انتقال بیماری‌ها ایفا کنند.

۳. روش‌های طبیعی و گیاهی دور کننده پشه

کاشت یا نگهداری از گیاهان دافع پشه مانند اسطوخودوس، رزماری، سیتروونلا و نعناع در خانه و حیاط می‌تواند حضور انواع پشه های گلدان را کاهش دهد. همچنین استفاده از روغن‌های گیاهی مانند اوکالیپتوس لیمویی یا عصارهٔ چریش به‌عنوان دافع طبیعی روی پوست و به‌کارگیری اسانس‌های خوشبو در محیط‌های بسته، از روش‌های ایمن و دوستدار محیط زیست برای پیشگیری از گزش پشه‌ها به شمار می‌آید.

۴. ابزار و فناوری‌های خانگی

به‌کارگیری ابزارهای مدرن نیز در کاهش مزاحمت انواع پشه خانگی مؤثر است. دستگاه‌های دافع فراصوت می‌توانند در محیط‌های بسته کاربرد داشته باشند، در حالی‌که تله‌های نوری یا فن‌دار با جذب و جمع‌آوری پشه‌ها به کنترل جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند. علاوه بر این، لامپ‌های LED ضدپشه و  حشره کش برقی دیواری نیز به‌عنوان یک مکمل ساده و کم‌خطر در خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند و در کنار روش‌های دیگر می‌توانند نقش حمایتی داشته باشند.

۵. کنترل شیمیایی انواع پشه در خانه

در شرایطی که تراکم انواع پشه در خانه بسیار زیاد باشد، می‌توان از روش‌های شیمیایی برای کاهش جمعیت آن‌ها استفاده کرد. اسپری‌های حشره‌کش خانگی در صورت مصرف درست و با رعایت تهویه می‌توانند مؤثر باشند، اما استفاده بیش از حد از این مواد خطراتی برای سلامت انسان و حیوانات خانگی دارد. در موارد جدی‌تر، اجرای سمپاشی‌های اصولی و هدفمند توسط کارشناسان بهداشت محیط یا شرکت‌های مجاز توصیه می‌شود تا بدون ایجاد آسیب جانبی، جمعیت پشه‌ها به‌طور کنترل‌شده کاهش یابد.

۶. کنترل بیولوژیک (روش‌های نوین)

در کنار روش‌های سنتی، استفاده از راهکارهای نوین بیولوژیک نیز می‌تواند در کنترل انواع پشه ها نقش داشته باشد. رهاسازی پشه‌های عقیم‌شده برای جلوگیری از تولیدمثل، بهره‌گیری از باکتری ولباخیا (Wolbachia) برای مسدود کردن توانایی انتقال ویروس‌ها، و حتی پرورش گونه‌های شکارگر مانند پشه‌های فیل که لارو سایر پشه‌ها را از بین می‌برند، از جمله رویکردهایی هستند که در برخی کشورها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. هرچند این روش‌ها هنوز در ایران به شکل گسترده اجرا نمی‌شوند، اما به‌عنوان فناوری‌های آینده در مدیریت پایدار جمعیت پشه‌ها اهمیت زیادی دارند.

روش‌های کنترل و پیشگیری از انواع پشه خانگی تنها به استفاده از سموم محدود نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از اقدامات پیوسته است؛ از حذف آب‌های راکد و به‌کارگیری موانع فیزیکی گرفته تا بهره‌گیری از گیاهان دافع، ابزارهای خانگی و در شرایط خاص روش‌های شیمیایی یا بیولوژیک. اجرای همزمان این راهکارها باعث می‌شود چرخهٔ تولیدمثل پشه‌ها قطع شود و خطر گزش و انتقال بیماری به حداقل برسد. به بیان ساده، پیشگیری مؤثر زمانی به دست می‌آید که مدیریت محیطی با روش‌های فردی و علمی همراه شود.

انواع پشه‌های ایران

انواع پشه‌های ایران شامل چهار گروه اصلی است: آنوفل‌ها که ناقل مالاریا هستند و بیشتر در جنوب و جنوب‌شرق دیده می‌شوند، آئدس‌ها مانند آئدس اجیپتی در هرمزگان که بیماری‌های ویروسی منتقل می‌کنند، کولکس‌ها به‌عنوان رایج‌ترین پشه‌های خانگی، و پشه‌های خاکی که ناقل بیماری سالک‌اند.

آنوفل‌ها → ناقل مالاریا، بیشتر در جنوب و جنوب‌شرق ایران

آئدس‌ها → مانند آئدس اجیپتی در هرمزگان، ناقل دِنگی و زیکا

کولکس‌ها → شایع‌ترین پشه‌های خانگی در سراسر کشور

پشه‌های خاکی → ناقل بیماری سالک در مناطق مختلف ایران

 

بیشتر بخوانید: لیست بهترین شرکت های سمپاشی تهران 1404

 

انواع پشه‌های خونخوار

انواع پشه های خونخوار بر اساس میزبان‌گزینی (Host preference) و زمان فعالیت دسته‌بندی می‌شوند.

پشه‌های انسان‌دوست بیشترین تمایل را به خون انسان دارند و از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آئدس اجیپتی اشاره کرد که ناقل بیماری‌های ویروسی مانند دِنگی و زیکا است. در مقابل، پشه‌های حیوان‌دوست بیشتر از دام و حیوانات وحشی خونخواری می‌کنند؛ برای نمونه، برخی گونه‌های آنوفل در ایران و جهان ترجیح می‌دهند از گاو و بز تغذیه کنند. گروه سوم، پشه‌های فرصت‌طلب هستند که بسته به شرایط از انسان یا حیوان خونخواری می‌کنند؛ گونهٔ رایج کولکس پیپینس در ایران نمونه‌ای از این دسته است.

نکتهٔ مهم این است که پشه‌ها همهٔ افراد را یکسان هدف قرار نمی‌دهند. آن‌ها معمولاً جذب کسانی می‌شوند که دی‌اکسید کربن بیشتری بازدم می‌کنند (مانند افراد بالغ یا ورزشکاران)، دمای پوست بالاتری دارند، یا بوی بدن آن‌ها به دلیل ترکیبات عرقی مانند لاکتیک اسید و آمونیاک قوی‌تر است. علاوه بر این، پوشیدن لباس‌های تیره به‌ویژه مشکی و سرمه‌ای و حضور در محیط‌های گرم و مرطوب احتمال گزیدگی را افزایش می‌دهد.

نتیجه‌گیری

شناخت انواع پشه‌، از پشه‌های خانگی تا گونه‌های ناقل بیماری، برای پیشگیری و کنترل اهمیت زیادی دارد. در ایران بیشتر چهار گروه اصلی (آنوفل‌ها، آئدس‌ها، کولکس‌ها و پشه‌های خاکی) دیده می‌شوند که برخی ناقل بیماری‌های خطرناک مثل مالاریا و سالک هستند. بهترین راه مقابله، حذف آب‌های راکد، بهسازی محیط، استفاده از پشه‌بند و توری، و در صورت لزوم بهره‌گیری از ابزارهایی مانند دستگاه دفع پشه بیون یا سمپاشی اصولی است. ترکیب این روش‌ها باعث کاهش جمعیت پشه‌ها و زندگی سالم‌تر می‌شود.